Zaman ve Takvim

Giriş

Yahudilikte zaman, dini hayatın nasıl yaşanacağını belirleyen temel bir unsurdur. Hangi gün çalışılır, hangi gün dinlenilir, hangi tarihte bayram kutlanır ya da oruç tutulur gibi soruların tamamı zamanla ilgilidir. Bu nedenle Yahudi takvimi, sadece günleri sayan bir sistem değil, dini, toplumsal ve gündelik hayatı düzenleyen bir çerçevedir.

Yahudi takvimi lunisolar, yani ay ve güneşi birlikte esas alan bir takvimdir. Aylar, ayın evrelerine göre belirlenir ve bir ay yaklaşık 29 veya 30 gün sürer. On iki aylık bir ay yılı yaklaşık 354 gündür. Ancak güneş yılı yaklaşık 365 gün sürdüğü için bu iki sistem arasında her yıl yaklaşık 11 günlük bir fark oluşur. Ay yılı ile güneş yılı arasındaki fark düzeltilmezse, bayramlar zamanla mevsimlerinden kayar. Oysa Tevrat’a göre bazı bayramların belirli mevsimlerde kutlanması gerekir. Bu nedenle Yahudi takviminde artık yıllar uygulanır. On dokuz yıllık bir döngü içinde yedi kez yıla bir ay eklenir ve yıl 13 ay olur. Eklenen ay genellikle Adar ayının ikinci kez tekrarlanmasıdır. Bu yöntem sayesinde bayramların mevsimlerle olan uyumu korunur.

Yahudi takviminde gün, gece yarısıyla değil, gün batımıyla başlar. Bu nedenle Şabat cuma akşamı gün batımıyla başlar ve cumartesi akşamı gün batımıyla sona erer. Şabat’ın bitmesiyle birlikte yeni hafta başlar. Bu yüzden cumartesi akşamı Yahudiler birbirlerine Şavua Tov yani “iyi hafta” der.

Bayramlar da aynı şekilde akşamdan akşama yaşanır. Günün ve haftanın başlangıcı, modern saat sistemine değil, güneşin konumuna göre belirlenir.

Takvimin merkezinde Şabat ve bayramlar yer alır. Şabat, her yedi günde bir tekrar eden ve haftanın ritmini belirleyen dinlenme ve ibadet günüdür. Bayramlar ise yılın belirli zamanlarına yerleştirilmiştir ve tarihsel olaylarla ilişkilidir. Bu yapı sayesinde Yahudi takvimi yalnızca yılın akışını değil, aynı zamanda toplumsal hafızayı da düzenler. Zaman, bu takvim içinde sadece geçmez; belirli anlamlarla yaşanır.

Günlük Zaman ve Zmanim

Yahudi takviminde yalnızca günler ve aylar değil, günün içindeki zaman dilimleri de önemlidir. Yahudi dini hukukunda (halaha) bu zaman dilimlerine zmanim denir. Zmanim, ibadetlerin ve dini yükümlülüklerin hangi saatlerde yerine getirileceğini belirler.

Bu zamanlar, modern saat sistemine göre sabit değildir. Günün uzunluğu mevsime göre değiştiği için, zaman dilimleri de güneşin gökyüzündeki konumuna göre hesaplanır. Yazın günler uzun olduğunda bu vakitler uzar, kışın günler kısaldığında daralır.

Günün Temel Zaman Noktaları

Yahudi geleneğinde gün, belirli doğal eşiklerle tanımlanır:

• Alot HaŞahar: Şafağın ilk ışıkları. Bazı oruçların ve erken ibadetlerin başlangıcıdır.
• Netz HaHama: Güneşin doğuşu. Sabah ibadetleri için ideal başlangıç kabul edilir.
• Hatzot: Güneşin gökyüzündeki en yüksek noktası. Günün ortasıdır.
• Şkiat HaHama: Güneşin batışı. Günün bitiş eşiğidir.
• Tzet HaKohavim: Yıldızların görünmesi. Gece kesin olarak başlamış sayılır.

Bu geçiş anları, takvimsel günün ve dini yükümlülüklerin sınırlarını belirler.

Günlük Dua Vakitleri

Yahudilikte günde üç temel dua vakti vardır:

1. Şaharit – Sabah duası
2. Minha – Öğleden sonra duası
3. Arvit (Maariv) – Akşam duası

Bu dua düzeni, Kudüs’teki Tapınak döneminde sunulan günlük kurban saatlerine dayanır. Tapınak yıkıldıktan sonra kurbanların yerini dua almıştır. Böylece zamanın kutsal düzeni ibadet yoluyla devam etmiştir.

Zamanın Doğal Algısı

Zmanim sistemi, zamanı soyut saatlere bölmek yerine doğal gözleme dayandırır. Güneşin doğuşu ve batışı, ışığın artışı ve azalması, zamanın nasıl yaşandığını belirler. Bu nedenle Yahudi zaman anlayışında gün, mekanik bir çizelge değil, doğayla birlikte ilerleyen bir ritim olarak algılanır.

Yıl Döngüsü ve Yıl Başlarının Çokluğu

Yahudi takviminde yıl tek bir başlangıç noktasına sahip değildir. Farklı alanlar için farklı yıl başları vardır. Bu durum, takvimin yalnızca kronolojik değil, işlevsel olarak da düzenlendiğini gösterir. Yıl, tek bir çizgi gibi değil, çeşitli eksenler etrafında dönen bir yapı olarak düşünülür.

Kaç Yıl Başı Vardır

Klasik Yahudi geleneğine göre dört farklı “yıl başı”ndan söz edilir.
Bunların en yaygın bilinen ikisi şunlardır:

• Nisan Dini yılın başlangıcıdır. Mısır’dan çıkış bu ayda gerçekleştiği için, bayramların sıralanması ve dini sayımlar Nisan ayına göre yapılır. Tevrat’ta “bu ay sizin için ayların ilki olacak” ifadesi bu anlayışa dayanır.
• Tişri Medeni ve takvimsel yılın başlangıcıdır. Roş Aşana bu ayda kutlanır. Yılların sayımı, tarımsal döngüler ve birçok hukuki hesaplama Tişri ayına göre yapılır.

Bu iki yıl başının birlikte var olması, Yahudi takviminin hem tarihsel hem de evrensel bir bakış açısını aynı anda taşıdığını gösterir.

Yılda Kaç Ay Vardır

Yahudi takviminde normal bir yılda 12 ay vardır. Ancak artık yıllarda yıla bir ay eklenir ve yıl 13 ay olur. Bu nedenle Yahudi takviminde bazen 12, bazen 13 ay bulunur.

Aylar ayın evrelerine göre belirlendiği için:

• Bazı aylar 29 gün,
• Bazı aylar 30 gün sürer.

Bu esneklik, takvimin ay ve güneşle uyumlu kalmasını sağlar.

Yahudi Ayları

Bugün kullanılan ay isimleri Babil sürgünü sonrasında benimsenmiştir. Aylar ve temel özellikleri şöyledir:

• Nisan: Pesah ayı. İlkbahar. Dini yılın başlangıcı.
• İyar: Pesah ile Şavuot arasındaki geçiş ayı.
• Sivan: Şavuot ayı.
• Tammuz: Yaz ayı. 17 Tammuz orucu.
• Av: Yas ayı. 9 Av orucu.
• Elul: Roş HaŞana öncesi hazırlık ayı.
• Tişri: Roş HaŞana, Yom Kippur, Sukkot ayı. Yılın en yoğun dönemi.
• Heşvan: Büyük bayram olmayan ay.
• Kislev: Hanuka ayı.
• Tevet: Kış ayı. 10 Tevet orucu.
• Şevat: Tu BiŞevat ayı.
• Adar: Purim ayı. Sevinç ayı. Artık yıllarda Adar I ve Adar II olarak ikiye ayrılır.

Purim her zaman Adar II ayında kutlanır. Bu kural, bayramların yıl içindeki konumunun korunmasını sağlar.

Yıl Döngüsünün Mantığı

Yahudi takviminde yıl, yalnızca ayların sıralanması değildir. Bayramlar, oruçlar ve hazırlık dönemleri yıl boyunca birbirini takip eder. Yas dönemleriyle sevinç dönemleri, hazırlık zamanlarıyla kutlama zamanları bilinçli bir düzen içinde yerleştirilmiştir.

Bu nedenle Yahudi yılı, düz bir takvimden çok ritmik bir döngü gibidir. Zaman, bu döngü içinde hem tekrar eder hem de her yıl yeniden anlam kazanır.

Yıl Sayımı: Anno Mundi ve 5786

Yahudi takviminde yıllar, Anno Mundi sistemiyle, yani “dünyanın yaratılışından itibaren” sayılır. Bu sistemde takvimin başlangıç noktası, Tevrat’ta yer alan soy zincirleri ve kronolojik hesaplamalar temel alınarak belirlenmiş olan yaratılış tarihidir. Bu hesaplamaya göre yaratılış, miladi takvimde MÖ 3761 yılına karşılık gelir.

Bu nedenle miladi 2025–2026 yılları, Yahudi takviminde 5786 yılına denk gelir. Yahudi yılı, Roş HaŞana’da (Tişri ayı) başladığı için, bir miladi yıl iki farklı Yahudi yılına denk gelebilir. Örneğin 2025’in yaz ayları 5785 yılına, sonbahardan itibaren ise 5786 yılına aittir.

Anno Mundi sistemi, yalnızca teknik bir tarih hesabı değildir. Bu yıl sayımı, tarihin bir başlangıcı olduğu ve anlam taşıdığı fikrini yansıtır. Yahudi geleneğinde tarih, rastgele ilerleyen bir süreç değil, yaratılışla başlayan ve belirli dönüm noktalarıyla şekillenen bir zaman çizgisidir. Yılların bu şekilde sayılması, zamanı kozmik bir çerçeveye yerleştirir.

Akademik açıdan bakıldığında, bu kronoloji tarihsel bir “bilimsel tarih” iddiası taşımaz. Anno Mundi, modern kozmolojiyle rekabet eden bir model değil, dini bir zaman düzenidir. Yahudi takvimi, dünyanın fiziksel yaşını hesaplamaktan çok, insanlık tarihini anlamlandırmayı amaçlar.

Bu nedenle 5786 yılı ifadesi, “dünyanın 5786 yaşında olduğu” yönünde biyolojik ya da jeolojik bir iddia olarak değil, Yahudi dini zaman sisteminin içsel bir referansı olarak anlaşılmalıdır. Takvim, zamanı ölçmekten çok, ona bir bağlam kazandırır.