Temel Tanım
Şabat, Yahudi geleneğinde haftanın yedinci gününü ifade eden, durma, ara verme ve zamanın kutsallaştırılmasıyla ilişkili temel bir kavramdır. Cuma günü gün batımıyla başlar ve Cumartesi günü gün batımına kadar sürer. Yaklaşık yirmi beş saatlik bu zaman dilimi, gündelik işlerden bilinçli bir şekilde uzaklaşmayı ve haftanın akışında belirgin bir durak oluşturmayı amaçlar.
Şabat, bayramlar gibi yılda belirli tarihlerde ortaya çıkan istisnai bir gün değildir. Her hafta tekrar eder. Bu süreklilik, Şabat’ı Yahudi takviminde merkezi bir konuma yerleştirir. Gündelik yaşamın temposu, çalışma düzeni ve ritüel pratikler bu haftalık döngüye göre şekillenir. Bu yönüyle Şabat, sonradan eklenen bir kutsallık değil, zamanın yapısına yerleşmiş bir düzen olarak anlaşılır.
Kelime ve Köken
İbranice שָׁבַת (şavat) fiilinden türeyen Şabat (שַׁבָּת) kelimesi, “durmak” ve “ara vermek” anlamlarını taşır. Bu köken, Şabat’ın yalnızca bedensel dinlenmeyle sınırlı olmadığını gösterir. Şabat, zamanın sürekli üretim ve müdahale üzerinden akmasına bilinçli bir ara vererek, insanın zamanla kurduğu ilişkiyi yeniden düşünmesine imkân tanıyan bir çerçeve sunar. Kavram, farklı dillerde genellikle İbranice köke yakın biçimlerde kullanılır. İngilizcede Sabbath, Fransızcada Sabbat, Almancada ise Sabbat yazımı yaygındır. Türkçede ise Yahudi toplumu içinde yerleşik kullanım Şabat biçimindedir.
Metinsel Köken ve Anlam
Şabat’ın kavramsal temeli, Tora’nın açılış bölümlerinde yer alan yaratılış anlatısına dayanır. Bereşit (Yaratılış) kitabında evrenin altı gün boyunca şekillendirildiği, yedinci günde ise bu yaratıcı sürecin sona erdiği aktarılır. Metin, Tanrı’nın yedinci günde “durduğunu” (שָׁבַת), bu günü kutsadığını ve diğer günlerden ayırdığını belirtir (Bereşit 2:2–3).
Buradaki vurgu, dinlenme ihtiyacı değildir. Metin, Tanrı’nın yorulduğunu söylemez. Söylenen şey, yaratma eyleminin tamamlandığı ve bu tamamlanmışlığın kendisinin kutsal bir anlam kazandığıdır. Yedinci gün, eksik olanın giderildiği bir zaman değil, tamamlanmış olanın tanındığı bir eşik olarak sunulur. Şabat bu anlamda bir son değil, bilinçli bir durma anıdır.
Bu yaklaşım, modern akademik literatürde de vurgulanır. Özellikle Israel’s Day of Light and Joy: The Origin, Development, and Enduring Meaning of the Jewish Sabbath adlı çalışmada Jon D. Levenson, Şabat’ın anlamının “dinlenme” kavramından çok, yaratıcı eylemin sona ermesi fikri etrafında şekillendiğini gösterir. Levenson ayrıca haftalık döngünün tarihsel gelişimini de izler. Şabat, başlangıçta ay takvimiyle ilişkili olabilecek bir uygulamayken, zamanla bağımsız ve kesintisiz yedi günlük bir döngüye dönüşür. Bu dönüşüm, Şabat’ın antik Yakın Doğu bağlamındaki özgünlüğünü ve Yahudi geleneğinde neden merkezî bir yer edindiğini anlamak açısından önemlidir.
İki Emir, İki Boyut
Tora’da On Emir iki ayrı bağlamda aktarılır. Şemot (Çıkış) 20 ve Devarim (Tesniye) 5. Bu iki metinde Şabat emri farklı fiillerle ifade edilir. Şemot’ta “Zahor” (זָכוֹר – hatırla), Devarim’de ise “Şamor” (שָׁמוֹר – koru, gözet) fiili kullanılır. Gelenek bu iki ifadeyi bir karşıtlık olarak değil, birbirini tamamlayan iki yön olarak yorumlar.
Zahor, Şabat’ın olumlu boyutunu temsil eder. Günü kutsamak, Kiduş okumak, sofrayı ve zamanı ayırmak bu eksene girer.
Şamor ise koruyucu boyutu ifade eder. Günü sıradan zamana dönüştürecek eylemlerden kaçınmak bu yönle ilişkilidir. Şabat, bu iki boyutun birlikte var olduğu bir zamandır. Kutlama ve kaçınma, aynı pratiğin iki tamamlayıcı unsurudur.
İki metnin sunduğu gerekçeler de farklıdır. Şemot, Şabat’ı yaratılışa bağlar. Tanrı’nın durduğu gibi insanın da durması gerektiğini vurgular. Devarim ise Şabat’ı Mısır’dan çıkış anlatısıyla ilişkilendirir ve kölelik deneyimini hatırlatır. Kölelikte dinlenme bir hak değildir. Şabat ise bu düzeni askıya alır. Efendi, hizmetkâr, yerli, yabancı ve hayvan aynı gün durur. Bu yönüyle Şabat yalnızca dinsel bir pratik değil, haftalık bir özgürlük ifadesidir.
Zamanın Sınırları
Şabat’ın ne zaman başlayıp ne zaman bittiği sorusu, Yahudi zaman anlayışının temel bir özelliğini açığa çıkarır. Gün, sabahla değil akşamla başlar. Bereşit’te her yaratılış gününün sonunda tekrarlanan “akşam oldu, sabah oldu” ifadesi, bu anlayışın metinsel temelini oluşturur.
Şabat, Cuma günü gün batımından kısa bir süre önce başlar. Geleneksel uygulamada mumlar gün batımından yaklaşık on sekiz dakika önce yakılır ve Şabat böylece eve girer. Şabat’ın bitişi ise Cumartesi akşamı gökyüzünde üç orta büyüklükte yıldızın görünmesiyle belirlenir. Bu an, gündüzün kesin olarak sona erdiğini ve yeni haftanın başladığını işaret eder. Başlangıç ve bitiş arasındaki süre yaklaşık yirmi beş saattir.
Bu sınırlar keyfi değildir. Şabat’ın açıkça tanımlanmış bir zaman dilimi olması, kutsal zaman ile sıradan zaman arasındaki ayrımı görünür kılar. Şabat bir ruh hali değil, girilen ve çıkılan bir zamandır. Mum yakma, Kiduş ve Avdala gibi ritüeller bu geçişleri somutlaştırır.
Dinlenmenin Ötesinde
Tüm bu katmanlar birlikte düşünüldüğünde, Şabat’ın yalnızca bir dinlenme günü olmadığı açıkça görülür. Şabat’ta amaç yorgunluğu gidermek değil, yaratıcı müdahaleye bilinçli bir ara vermektir. Altı gün boyunca insan dünyayı dönüştürür, üretir ve şekillendirir. Yedinci günde ise bu dönüştürme iddiasından geri çekilir ve var olanı olduğu haliyle kabul eder.
Yaratılış anlatısı kozmik bir ilke sunar. Tamamlanmışlığın tanınması. Mısır’dan çıkış anlatısı buna toplumsal bir ilke ekler. Herkes için eşit durma hakkı. Zahor ve Şamor bu iki ilkeyi pratik bir dengeye dönüştürür. Zamanın sınırları ise bu deneyimi somutlaştırır.
Bu çerçevede Şabat, yasaklar bütünü olarak değil, zamanla kurulan farklı bir ilişki biçimi olarak anlaşılabilir. Haftanın akışını kesintiye uğratan, gündelik olanı askıya alan ve zamana başka bir nitelik kazandıran bir pratiktir. Belki de asıl soru şudur: Durmayı öğrenmeden, tamamlanmışlığı tanımak mümkün müdür?
Şabat Pratikleri ve Gündelik Hayat
Şabat çoğu zaman “yasaklar günü” olarak algılanır. Oysa Yahudi geleneğinde Şabat, yapılmayanlardan çok yapılanlarla tanımlanır. Şabat’ta hayat durmaz. Aksine, hayatın ritmi değişir. Günlük koşuşturma ve üretim baskısı geri çekilir; onun yerine zaman, ilişki ve farkındalık öne çıkar.
Yapılanlar: Ritüeller ve Paylaşılan Zaman
Şabat Cuma akşamı başlar. Gün batımından kısa bir süre önce mum yakılır. Bu basit ama güçlü ritüel, sıradan zaman ile Şabat zamanı arasındaki sınırı görünür kılar. Mumlar, Şabat’ın eve girişini simgeler.
Mum yakmanın ardından birçok toplulukta Kabalat Şabat adı verilen akşam duaları okunur. Bu bölüm, Şabat’ı “karşılama” fikri etrafında şekillenir. Söylenen ilahiler ve özellikle Leha Dodi, Şabat’ın bir yük değil, beklenen bir misafir olarak tasavvur edildiğini gösterir.
Cuma akşamı yemeği, Şabat’ın en yaygın ve en tanınan pratiğidir. Sofra, haftanın diğer günlerinden farklı bir anlam taşır. Şarap veya üzüm suyu üzerine okunan Kiduș duası ve ekmek için yapılan bereket duası (Hamotsi), bu zamanın ayrıldığını vurgular. Yemek yalnızca beslenme amacı taşımaz; aileyle, arkadaşlarla ya da misafirlerle birlikte geçirilen zamanın kendisi anlam kazanır. Birçok gelenekte sofrada Şabat şarkıları söylenir ve uzun sohbetler edilir.
Cumartesi günü Şabat farklı biçimlerde devam eder. Bazı Yahudiler için sinagogda yapılan sabah duası ve haftalık Tora bölümünün okunması günün merkezindedir. Bazıları ise bu zamanı daha çok evde, okumaya, yürüyüşe ya da dinlenmeye ayırır. Öğle yemeği de Şabat’ın önemli bir parçasıdır ve günün ritmini korur.
Şabat, Cumartesi akşamı Avdala adı verilen kısa bir törenle sona erer. Şarap veya üzüm suyu, güzel kokular ve mum eşliğinde yapılan bu ritüel, kutsal zaman ile sıradan zaman arasındaki geçişi işaret eder. Şabat biter, hafta yeniden başlar.
Yapılmayanlar: Gündelik Müdahaleye Ara Vermek
Şabat’ta bilinçli olarak sınırlandırılan şey keyif ya da hareket değil, gündelik hayatta dünyayı sürekli dönüştürmeye yönelik müdahalelerdir. Yahudi geleneğinde bu yaklaşım melaha kavramıyla ifade edilir ve çerçevesi, antik dönemde Mişkan’ın (Kutsal Çadır) inşasında yer alan yapıcı eylemlerden türetilen 39 ana kategoriye dayanır. Bu sınıflandırma, özellikle Mişna’nın Şabat bölümünde sistematik hale getirilmiştir.
Melaha, yorucu fiziksel emek anlamına gelmez; yazmak, üretmek, hesap yapmak, inşa etmek ya da kalıcı bir iz bırakan müdahalelerde bulunmak gibi yaratıcı eylemleri kapsar. Bu nedenle birçok Yahudi için Şabat’ta iş amaçlı yazı yazmak, alışveriş yapmak, para kullanmak ya da işle ilgili planlama yapmak uygun görülmez; günümüzde telefon, bilgisayar, elektrik ve ulaşım gibi alanlar da aynı mantık üzerinden değerlendirilir. Bu sınırların nasıl uygulandığı kişiden kişiye ve topluluktan topluluğa değişse de ortak olan, haftada bir kez yaratıcı müdahaleye ara vererek zamanla farklı bir ilişki kurma fikridir. Bu yönüyle Şabat, bir yasaklar listesi değil, zamanı başka türlü deneyimlemeye davet eden bir pratiktir.
Şomer Şabat Nedir?
Şabat pratikleri anlatılırken sıkça karşılaşılan kavramlardan biri Şomer Şabat ifadesidir. İbranice kökenli bu ifade, kelime anlamıyla “Şabat’ı gözeten” ya da “Şabat’a riayet eden” kişi anlamına gelir. Ancak bu terim bir mezhep adı değildir ve tek tip bir uygulamayı zorunlu kılmaz.Gündelik kullanımda Şomer Şabat, Şabat’la ilgili kuralları hayatının merkezine alan ve bu kuralları mümkün olduğunca ayrıntılı biçimde uygulayan kişiler için kullanılır. Bu kişiler genellikle Şabat süresince çalışmaz, alışveriş yapmaz, telefon ya da bilgisayar kullanmaz ve günün ritmini Şabat zamanına göre düzenler.
Buna karşılık, birçok Yahudi kendisini bu terimle tanımlamaz. Bazıları Şabat’ın belirli pratiklerini sürdürürken bazılarını uygulamaz. Kimileri Şabat’ı daha çok aileyle geçirilen zaman, ortak bir akşam yemeği ya da haftanın hızını yavaşlatan sembolik bir durak olarak yaşar. Bu nedenle Şomer Şabat ifadesi, bir “kimlik etiketi”nden çok, belirli bir pratik yoğunluğunu tanımlayan gündelik bir kavram olarak düşünülmelidir.
Farklı Yaklaşımlar, Ortak Bir Kavram
Şabat’ın nasıl yaşandığı, Yahudi dünyasında farklı dini yaklaşımlara göre değişiklik gösterir. Bu farklılıklar genellikle Ortodoks, Muhafazakâr ve Reform gibi adlarla anılan akımlar üzerinden ifade edilir. Ancak bu terimler ideolojik kategorilerden çok, pratik yaklaşımları anlamak için kullanılan çerçeveler olarak ele alınmalıdır.
Ortodoks yaklaşımlarda, Şabat kuralları ayrıntılı biçimde uygulanır. Melaha kapsamında değerlendirilen eylemlerden kaçınmak merkezi bir öneme sahiptir. Şabat, hem evde hem kamusal alanda belirgin bir şekilde gündelik hayattan ayrılır.
Muhafazakâr yaklaşımlar, geleneksel çerçeveyi korumakla birlikte modern yaşam koşullarını da dikkate alır. Şabat’ın merkezi önemi kabul edilir, ancak bazı pratiklerde daha esnek yorumlar görülebilir.
Reform yaklaşımlarda ise Şabat çoğu zaman sembolik ve etik boyutlarıyla öne çıkar. Ritüeller korunabilir, ancak kurallar bağlayıcı olmaktan çok anlam üretici bir çerçeve olarak değerlendirilir. Şabat, haftalık durma ve düşünme anı olarak yeniden yorumlanır.
Bu yaklaşımlar arasında kesin sınırlar yoktur. Birçok Yahudi kendisini bu kategorilerden yalnızca biriyle tanımlamaz. Pratikler, aile geleneği, yaşanılan ülke ve kişisel tercihlerle şekillenir.
Kültürel Çeşitlilik: Aşkenaz, Sefarad, Mizrahi
Şabat pratikleri yalnızca dini yaklaşımlara göre değil, kültürel geleneklere göre de farklılaşır. Aşkenaz, Sefarad ve Mizrahi gibi adlarla anılan gelenekler, Şabat’ın nasıl yaşandığını özellikle sofra, müzik ve ritüel dili üzerinden etkiler.
Aşkenaz geleneklerinde Şabat sofralarında Doğu Avrupa kökenli yemekler, belirli melodiler ve Yidiş etkisi hissedilir. Sefarad ve Mizrahi geleneklerde ise Akdeniz ve Orta Doğu mutfağı, Ladino ya da Arapça etkileri ve farklı müzik makamları öne çıkar. Şabat yemekleri, uzun sürede pişen yemekler, özel tatlar ve haftaya yayılan hazırlıklarla şekillenir.
Bu farklılıklar Şabat’ın özünü değiştirmez. Aksine, Şabat’ın farklı coğrafyalarda nasıl yaşanabildiğini ve zamanla nasıl zenginleştiğini gösterir. Aynı kavram, farklı bağlamlarda farklı ifadeler kazanır.
Ortak Payda
Tüm bu çeşitliliğe rağmen Şabat’ı bir arada tutan ortak bir zemin vardır. Haftada bir kez durmak. Gündelik müdahaleye ara vermek. Zamanı yalnızca üretim ve verim üzerinden değil, ilişki ve anlam üzerinden deneyimlemek.
Kimileri bunu ayrıntılı kurallarla, kimileri sembolik ritüellerle, kimileri ise yalnızca sofrada bir araya gelerek yapar. Şabat bu yönüyle tek bir uygulama biçimine indirgenemeyen, ama ortak bir zaman fikri etrafında birleşen bir pratiktir.
Şabat Sözlüğü (Glossary)
Avdala
Cumartesi akşamı Şabat’ın bitişinde yapılan törendir. Kutsal zaman ile sıradan zaman arasındaki ayrımı ifade eder. Şarap, mum ve güzel kokular eşliğinde gerçekleştirilir.
Beraha
Şükran ya da kutsama amacıyla söylenen kısa dua cümleleridir. Mum yakarken, yemekten önce ya da belirli ritüeller sırasında okunur.
Eruv
Yahudi hukukuna göre Şabat günü kamusal alanda eşya taşımaya imkân tanıyan sembolik ve teknik sınır düzenlemesidir. Şehir ya da mahalle ölçeğinde uygulanır.
Hala
Şabat sofraları için özel olarak hazırlanan, genellikle örgü biçiminde yapılan iki adet geleneksel ekmek. Şabat sofrasının ayrılmış ve özel niteliğini vurgular.
Kabalat Şabat
Cuma akşamı güneş batarken gerçekleştirilen “Şabat’ı karşılama” ibadetidir. Mezmur okumalarını ve Leha Dodi ilahisini içerir. Şabat’ın zamansal ve sembolik olarak karşılandığı bölümdür.
Kiduș
İbranice “kutsama” anlamına gelir. Şabat’ın başlangıcında ve Cumartesi sabahı, bir kadeh şarap veya üzüm suyu eşliğinde okunan ve günün kutsallığını ilan eden duadır.
Mum Yakma
Şabat’ın resmen başladığını işaret eden ev içi ritüeldir. Geleneksel olarak güneş batmadan yaklaşık on sekiz dakika önce yakılır. Şabat zamanının eve girişini ve huzuru simgeler.
Oneg Şabat
“Şabat neşesi” anlamına gelir. Şabat gününü güzel yemekler, dinlenme ve keyifli vakit geçirerek onurlandırma fikrini ifade eder.
Kaynakça
Web Sayfaları
Sevivon– Şabat Bölümü
Sevivon sitesinde yer alan Şabat bölümü, Türkiye Hahambaşılığı Eğitim Komisyonu tarafından hazırlanmış Türkçe içeriklere dayanır ve Şabat’ı çok katmanlı bir biçimde ele alır. Bölüm; Şabat nedir? sorusundan başlayarak Şabat’ın mistik anlamı, tarihsel gelişimi, Tora’daki kaynakları, felsefi boyutu ve gündelik pratikleri gibi başlıkları kapsar.
Metinlerde Şabat, yalnızca ritüel bir gün olarak değil, zaman, durma ve kutsallık kavramlarıyla ilişkili bir düşünce çerçevesi olarak sunulur. “Dünyadaki cennet” gibi ifadelerle Şabat’ın deneyimsel boyutu vurgulanırken, Şemot (Çıkış) kitabından verilen örneklerle metinsel temeller de görünür kılınır.
Ayrıca Şabat duaları, Şabat sofrası, Şabat düzeni, videolar ve yemek tarifleri gibi alt başlıklar sayesinde, Şabat’ın ev içi uygulamaları ve kültürel yönleri de erişilebilir bir dille aktarılır. Bu yönüyle Sevivon’un Şabat bölümü, Türkçe okur için temel başvuru kaynağı niteliği taşır ve akademik olmayan okurlar için özellikle giriş düzeyinde işlevseldir.
Kitaplar
Israel’s Day of Light and Joy
Jon D. Levenson, Israel’s Day of Light and Joy: The Origin, Development, and Enduring Meaning of the Jewish Sabbath
(İsrail’in Işık ve Sevinç Günü: Yahudi Şabat’ının Kökeni, Gelişimi ve Kalıcı Anlamı), Penn State University Press / Eisenbrauns, 2024.
