Centropa, tam adıyla Central Europe Center for Research and Documentation (Orta Avrupa Araştırma ve Dokümantasyon Merkezi), 2000 yılında Viyana ve Budapeşte’de gazeteci, fotoğrafçı ve belgesel yapımcısı Edward Serotta tarafından kurulmuştur.Kuruluş sürecinde Serotta’ya iki genç Budapeşteli Yahudi tarihçi, Dora Sardi ve Eszter Andor da eşlik etmiştir.
Kurumun temel amacı, Orta ve Doğu Avrupa, Balkanlar, Baltık ülkeleri ve eski Sovyetler Birliği topraklarındaki Yahudi belleğini korumak ve bulgularını en geniş kitleye yaymaktır. “Centropa” ismi, “Central Europe” (Orta Avrupa) ifadesinden türetilmiş ve kurumun odak bölgesini yansıtmaktadır. Centropa’nın diğer Holokost sözlü tarih projelerinden temel farkı, yalnızca Holokost’a odaklanmamasıdır. Enstitü, Baltık Denizi ile Ege Denizi arasında yaşayan bin kadar yaşlı Yahudi ile görüşerek 20. yüzyılın tamamına yayılan deneyimleri kayıt altına almayı hedeflemiştir. Bu tanıklıklar çocukluk, aile yaşamı, okul, tatil gibi gündelik anıları; artan antisemitizmi, savaş yıllarını, Holokost’u ve sonrasında hayatta kalanların yeniden kurdukları yaşamları kapsamaktadır.
Centropa, görüşmelerde video kullanmamış; bunun yerine ses kayıtlarına ve fotoğraflara odaklanmıştır. 2000-2009 yılları arasında gerçekleştirilen röportajlar sırasında 25.000’den fazla özel aile fotoğrafı ve kişisel belge dijitalleştirilmiş, toplamda 45.000 sayfa transkripsiyon üretilmiştir. Bu süreçte Baltık ile Ege Denizi arasındaki 15 ülkede 1.230 yaşlı Yahudi ile röportaj yapılmıştır. Bu arşiv, Orta ve Doğu Avrupa’da yaşamış Yahudilerin deneyimlerini belgelediği için Amerika veya İsrail’e göç eden kurtulanlara odaklanan koleksiyonlardan ayrılmaktadır. Röportaj yapılan ülkeler arasında Estonya, Rusya, Ukrayna, Litvanya, Letonya, Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Avusturya, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan, Türkiye, Sırbistan ve Hırvatistan yer almaktadır. Tüm materyaller, Jewish Witness to a European Century (20. Yüzyıl Avrupası’na Yahudi Tanıklığı) adlı çevrimiçi veritabanında biyografi, fotoğraf ve harita aramaları yapılabilecek şekilde erişime açılmıştır. 2023 yılında Centropa arşivinin tamamı, Washington DC’deki Amerika Birleşik Devletleri Holokost Anıt Müzesi tarafından satın alınmıştır. Böylece koleksiyon çok daha geniş bir kitleye ulaşma imkanı kazanmış; Centropa ise arşivden eğitim ve kültürel programlarında yararlanmaya devam etmiştir.
Centropa’nın web sitesi 2002 yılında yayına girdiğinde, ilk yazanlar ne tür eğitim programları sunulduğunu soran öğretmenler olmuştur. Bu talep üzerine enstitü, 2005 yılından itibaren arşivine dayalı tematik web siteleri, multimedya filmler, gezici sergiler, eğitim programları ve resimli kitaplar üretmeye başlamıştır. Son yıllarda ise belgesel filmler, sesli yürüyüş uygulamaları ve podcastler de üretilmektedir. Centropa’nın 50’den fazla filmi çevrimiçi platformda erişime açıktır. Bu filmler tarihsel belgeseller ve kişisel hikayelerden oluşmakta; 3 ila 30 dakika arasında değişen sürelerle okullarda, üniversitelerde ve yetişkin eğitim programlarında kullanılmaktadır. Filmler bölgelere ve konulara göre kategorize edilmiş; en çok izlenen yapımlar “Greatest Hits” başlığı altında sunulmaktadır. “Centropa Summer Academy” programı, her yıl farklı ülkelerden onlarca eğitimciyi bir araya getirerek yoğun çalışmalar düzenlemekte; şehirleri birer sınıf gibi kullanarak tarih ve bellek üzerine derinlemesine eğitimler sunmaktadır. Ayrıca öğretmenler için ders planları, öğrenci projeleri ve etkileşimli materyaller de geliştirilmiştir.
Centropa, röportaj yaptığı Holokost kurtulanları için “Café Centropa” adlı bir sosyal kulüp oluşturmuştur. Bu kulüp üyeleri düzenli olarak bir araya gelerek anılarını paylaşmakta ve sosyalleşmektedir. 2020 yılında başlatılan “Centropa Book Club” kapsamında ise Prag, Viyana ve Budapeşte’deki bağımsız, Yahudi sahipli kitapçılardan yaşlı üyelere kitaplar gönderilmektedir. Enstitü ayrıca arşivinden yola çıkarak tematik sergiler de düzenlemektedir. İlk sergi, 2007 yılında Avrupa Kültür Başkenti seçilen Romanya’nın Sibiu şehri ile ortaklaşa hazırlanmıştır. Daha sonra Çek Cumhuriyeti, Bulgaristan ve Romanya gibi ülkelere odaklanan sergiler üretilmiştir. Centropa ayrıca sesli yürüyüş rehberleri, grafik romanlar ve çeşitli yayınlar da çıkarmaktadır.
Centropa’nın merkezi ve yaratıcı üssü Viyana’dadır. Eğitim ekipleri Budapeşte, Hamburg ve Washington DC’deki ofislerde çalışmaktadır. Her ofis bağımsız bir tüzel kişiliktir: Amerika’da 501c3 statüsünde kar amacı gütmeyen kuruluş; Macaristan’da “alapítvány”; Avusturya ve Almanya’da ise “Verein” olarak kayıtlıdır. Kurumun yasal belgeleri, vergi beyannameleri ve yıllık raporları web sitesinde şeffaf bir şekilde paylaşılmaktadır. Centropa, kar amacı gütmeyen bir organizasyon olarak bağışçılarına ve destekçilerine bağımlıdır. Ayrıca dünya çapında yerel ortak kuruluşlarla işbirliği yaparak programlarını hayata geçirmektedir. Ukrayna, Moldova ve Vişegrad ülkelerinde yürüttüğü “Trans.History” gibi projelerle gençleri ve öğretmenleri Yahudi tarihiyle buluşturmakta, kültürel değişim yoluyla demokratik değerler ve eleştirel düşünmeyi teşvik etmektedir. Kurum ayrıca stajyer programları düzenleyerek genç nesillerin bu alanda deneyim kazanmasına olanak sağlamaktadır.
Bugün Centropa, Orta ve Doğu Avrupa Yahudi yaşamına dair en kapsamlı sözlü tarih ve fotoğraf arşivlerinden birine sahip olmasıyla öne çıkmaktadır. Sadece geçmişi kayda geçirmekle kalmayan enstitü, bu mirası filmler, sergiler, dijital projeler, podcastler ve eğitim programlarıyla bugünün toplumlarına aktarmakta; unutulmaya yüz tutmuş bir dünyanın hikayelerini yeni kuşaklara ulaştırmaktadır. Arşivin Amerika Birleşik Devletleri Holokost Anıt Müzesi’ne devredilmesiyle bu değerli bellek küresel ölçekte daha geniş kitlelere erişme imkanı bulmuştur.
