YIVO, tam adıyla Yidisher Visnshaftlekher Institut (Yiddish Scientific Institute – Yidiş Bilim Enstitüsü), Yidiş dili, Doğu Avrupa Yahudi tarihi ve kültürü üzerine uluslararası ölçekte faaliyet gösteren bir araştırma ve kültür merkezidir. 1925 yılında, o dönemde Polonya’ya bağlı olan Vilnius’ta (Vilna) kurulmuştur. Kuruluşunda Albert Einstein ve Sigmund Freud gibi dönemin önde gelen entelektüelleri destek vermiştir. Temel hedefi, Doğu Avrupa Yahudi yaşamını, dilini, geleneklerini ve tarihini kayıt altına almak ve incelemek olmuştur.
YIVO, kuruluşundan itibaren modern yöntemlerle Yahudi tarihi, dili, folkloru, felsefesi, sosyolojisi ve ekonomisi üzerine araştırmalar yürütmüştür. Önemli monografiler ve dergiler yayımlamış; öğretmen seminerleri, halka açık konferanslar ve kültürel etkinlikler düzenlemiştir. Yidiş dili üzerine geliştirdiği yenilikçi dilbilimsel çalışmalar ve Yidiş yazım standartlarının oluşturulmasıyla küresel bir otorite haline gelmiştir. Bugün yayınevleri ve üniversitelerce kullanılan transliterasyon ve yazım sistemlerinin temeli YIVO tarafından atılmıştır. Önemli eserlerden biri olan Modern English-Yiddish Yiddish-English Dictionary de bu girişimlerin ürünüdür.
İkinci Dünya Savaşı öncesinde, Polonya, Litvanya, Almanya, Rusya ve çevre ülkelerdeki Yahudi yaşamına dair çok geniş bir kitap, belge, fotoğraf, sözlü tarih ve folklor arşivi oluşturulmuştu. Ancak savaş sırasında Naziler, YIVO’nun Vilna’daki merkezini yağmalamış; belgelerin bir kısmını Almanya’ya göndermiş, kalanların önemli bir bölümü ise YIVO çalışanları tarafından gizlice saklanmıştır. Savaşın ardından, Amerikan ordusunun desteğiyle kurtarılan materyaller New York’a taşınmıştır. 1940’ta YIVO’nun merkezi New York’a taşınmıştı; bugün de burada, Center for Jewish History binasında faaliyet göstermektedir. Bu haliyle YIVO, Holokost’tan kurtulan tek Yahudi arşivi ve kütüphanesidir.
YIVO’nun arşivlerinde yaklaşık 24 milyon belge bulunmaktadır. Bunlar arasında ses kayıtları, tiyatro ve sanat koleksiyonları, toplumsal ve kişisel belgeler, mektuplar, el yazmaları, anılar ve fotoğraflar yer almaktadır. YIVO kütüphanesi 400.000’den fazla kitabı barındırmakta olup, dünyanın en büyük Yidişçe süreli yayın koleksiyonuna sahiptir. Ayrıca Amerikan Yahudi Komitesi ve Hebrew Immigrant Aid Society (HIAS) gibi kurumların belgelerini de içererek Amerikan Yahudi tarihi açısından büyük önem taşımaktadır.
YIVO, Yahudi kimliği, göç, Doğu Avrupa Yahudilerinin toplumsal yapıları, Holokost, Amerika’daki Yahudi toplulukları ve Yahudi emek hareketi gibi konularda uluslararası projeler ve konferanslar düzenlemektedir. Yidiş’in yaşatılması için yüz yüze ve çevrimiçi kurslar, yaz enstitüleri ve eğitim programları sunmaktadır. Belirlediği yazım kuralları ve müfredat bugün hâlâ dünya çapında standart kabul edilmektedir.
Son yıllarda “Edward Blank YIVO Vilna Online Collections” projesiyle, savaş öncesi Vilna ve Litvanya’da kalan milyonlarca belge dijitalleştirilerek yeniden bir araya getirilmekte ve ücretsiz erişime açılmaktadır.
YIVO’nun misyonu, Doğu Avrupa Yahudi mirasının diliyle, edebiyatıyla ve tarihiyle unutulmamasını, nesiller boyunca aktarılmasını ve günümüz toplumlarına ulaşmasını sağlamaktır. Bunun yanında Yidiş dilini ve kültürünü bilimsel çalışmalar, sanat ve toplumsal bellek aracılığıyla canlı tutmaya devam etmektedir.
